کلیسای شرقی ارتودوکس
طا هره شفیعی
دانشجوی دکتری ادیان و عرفان
شامل کلیساهایی میشود که همگی در دورهای از تاریخ کلیسای سلطنتی بیزانسی در روزگار باستان بوجود آمدهاند. امروزه کلیسای ارتودوکس از دیگر کلیساهای متعدد ترکیب شده که هرکدام عهده دار ادارۀ خودشان هستند. دراین کلیساها آداب نماز ,اصول اعتقتدی و قوانین شرعی مشترک است و نوع واحدی از روحانیت مسیحی را ترویج می کنند. اکثد کلیسا ها ملی هستند و با زندگی ملتهای خود همبستگی صمیمانه دارند. پیروی از کلیسای ارتودوکس نشان یک ایمان باستانی است.
مردم رومانی – روسیه (اکثراً) یونان، بلغارستان، یوگسلاوی، پیرو این کلیسا هستند. و همچنین چندین میلیون نفر در آسیا و کلیسای مهاجران آمریکا و استرالیا عضو هستند.
مهمترین کلیساهای ارتودوکس
1-اسقف نشین قسطنطنیه 6-کلیسای بلغاری
2-اسقف نشین اسکندریه 7-کلیسای صربی
3-اسقف نشین انطاکیه 8-کلیسای رومانی
4-اسقف نشین اورشلیم 9-کلیسای یونانی
5-کلیسای روس 10-دیگر کلیساهای ارتودوکس
1- اسقف نشین قسطنطنیه
- دومین اسقف موجه و بانفوذ رم بود. هنوز هم «اسقف اعظم جهان» است.
- بر تمام سراسقفان کلیساهای شرق تقدم دارد.
- نیم تاج سلطنتی بر سر میگذارد.
- نشان عقاب امپراطوری بیزانس بر سینه می چسباند.
- از زمان فتح قسطنطنیه اسقف اعظم زیر نفوذ ترک ها میباشد و عزل و نصب به دلخواه آنها صورت میگرفت.
- کلیساهای ارتودکس فنلاند و چکسلواکی تحت اختیار قا نونی آن هستند.
2 – اسقف نشین اسکندریه
بیش از صد و هفتاد هزار نفر پیرو دارد که بیشتر آنها یونا نی هستند.
کلیسای ارتودکس مصر به علت تفرقه منوفیزیتها (با یعقوبیها که معتقد به صفت الهی و انسانی مسیح سبب بوجود آمدن یک طبیعت شده است ) و دیگر حملۀ اعراب اعتبار خود را از دست داد.
3- اسقف نشین انطاکیه
-توسعه قلمرو آن به فرات میرسد .
- در قرن چهارم شامل دویست اسقف نشین بوده است .
- به علت رشد اسلام و اختلاف مونوفیزیت ها نستوریها از اهمیت آن کاسته شد.
- دویست و پنجاه هزار نفر عضو دارد .
- اسقف اعظم آن در دمشق زندگی میکند.
4- اسقف نشین اورشیلم
-بیشترشان فلسطینی هستند و به زبان عربی صحبت میکنند.
- و سی و پنج هزار عضو دارد.
5- کلیسای روس
-روسیه مذهب ارتودکس را در قرن دهم از قسطنطنیه اخذ کرد.
- الگا همسر دوک بزرگ روسیه در قسطنطنیه تعمید یافت .
- نوهء او دوک ولادیمیر مبلغان مذهبی یونانی را با خود به روسیه برد و مسیحیت را به کمک نیروی نظامی رواج داد.
- در ابتدا به وسیله ی نماینده سیاسی سر اسقف در شهر کی یف اداره میشد.
- بعد از سقوط قسطنطنیه کلیسای روس از تحت سلطۀ اسقف اعظم خارج شد .
- از این کلیسا به عنوان «کلیسای مقدس حواری رم سوم» توصیف شد .
- از سال 1700 تا 1721 به علت اختلاف اسقف اعظم و پترکبیر کلیسا بی سرپرست ماند.
-در این زمان بوسیله ی یک شورای جامع که «مقدس ترین شورای کلیسا» نام دارد ، اداره میشد.
- بعد از انقلاب 1917 سر اسقف دوباره انتخاب شد به نام (تیکن).
- کلیه اموال کلیسا ملی شد بعضی ساختمانها به باشگاه و سینما و امثال آن مبدل گردید.
- دانشکدههای الهیّات بسته شد و در مدارس ، تعالیم مذهبی جای خود را به افکار لنینی دادند.
-کمونیسم در داخل کلیسا راه پیدا کرد عدهایی معتقد بودند کمونیسم از تعالیم مسیح سرچشمه گرفته ابتدا مورد تایید اسقف نشینها قرار گرفت ولی بعد از درجه اعتبار ساقط شد .
- اختلاف بین حکومت و کلیسا ایجاد شد و مانع از تبلیغ مسیحیّت شد.
6- کلیسای بلغاری
-مسیحیت در قرن نهم ازطریق روسیه به بلغارستان رسوخ پیدا کرد.
- مشهورترین مبلغان سیریل و متودیوس بودند.
- آداب دینی به زبان اسلاو معمول بود.
- اسقف نشینی ممنوع است .
7-کلیسای صربی
-مسیحیّت در قرون وسطی توسط مبلغان یونانی و رومی به صربستان راه یافت.
- مردم تا قرن نهم علاقهایی به دین جدید نشان ندادن چون آداب دینی به زبان بومی آنها ترجمه نشده بود.
- در سال 1351 تأسیس و بعدها به دستترکها منحل شد .
- در سال 1878 مجدداً تأسیس شد.
- نیمی از جمعیت یوگسلاوی جدید عضو کلیسای ارتودوکس هستند .
8- کلیسای رومانی
- مسیحیّت به صورت لاتین در اوایل قرن سوم به رومانی راه یافت .
- در ابتدا آداب دینی بیزنتینی به آنجا معرفی شد.
- زبان کلیسا ابتدا اسلاوی بود بعد یونانی و سرانجام رومانی شد.
- اسقف نشین مستقل در سال 1925 در رومانی تأسیس گردید.
9- کلیسای یونانی
-تاریخ این کلیسا به عصر حواریون بر میگردد.
- در قرن چهارم این کلیسا به ایالت «ایلیریا» که اسقف نشین رم بود وابسته شد .
- به وسیله امپراطور «لئو» (717- 740) تحت کنترل اسقف نشین قسطنطنیه در آمد.
- در قرن نوزدهم جنگ آزادیخواهی یونان باعث استقلال ملی و استقلال داخلی کلیسا شد.
10-دیگر کلیساهای ارتودوکس
پس از جنگ جهانی اول کلیساهای ارتودوکس فنلاند، استونی، لتونی، لیتوانی، لهستان، و چکسلواکی استقلال داخلی یافتند.
-فنلاند و چکسلواکی اخیراً پیرو قسطنطنیه شده.
مشخصات کلیسای ارتودوکس
ارتودوکس یعنی راشد، درست و رسمی، همانطور که از نام ارتودوکس پیداست این کلیسا خود را حافظ سنت اصولی و حقیقی کلیسای باستان میداند برای شناخت کلیسای ارتودوکس این عقیده دارای اهمیّت است.
-کسانی که هواخواه ایمان ارتودوکسی نباشند حق شرکت در مراسم عشای ربانی را ندارند . ایمان به ارتودوکس یک وظیفه قلبی است .
به همین خاطر الهیّون ارتودوکسی، گاهی ارتودوکس را به عنوان «کلیسای یوحنا» تعبیر میکنند.
چنانچه کاتولیک روم به عنوان «کلیسای پترس» و کلیسای – پروتستان به عنوان «کلیسای پولس» معرفی میکنند.
-کلیسای ارتودوکس از سنت خود و قوانین اساسی خود نگهبانی میکند و ارزش آن را همپایه قوانین شرعی میداند.
- الهیّون ارتودوکس ادعا میکنند که کلیسا غیر قابل تعریف است و این خود بهترین دلیل است که کلیسا یک پیکر زنده است.
کلیسا «پُری اوست که همه را در همه پُر میسازد » (افسیان 23:1 )
این عقیدۀ تمام کسانی که در مسیح هستند، و این برداشت از کلیسا به الهیّون ارتودوکس اجازه میدهد که نظرات مختلفی نسبت به کلیسا بدون تجاوز از حدود سنت عنوان کنند.
- امتیاز خاص کلیسای ارتودوکس آداب نماز است .
- کلیساهای ارتودوکس بوسیله ی یک سنت مشترک عبادی با هم در ارتباط هستند.
- ارتودوکس به عنوان پل ارتباطی میان دنیا و آخرت به وسیلۀ عبادت کنندگان شناخته شده .
اصول اعتقادی ارتودوکس
- منابع و ماخذ اصول اعتقادی ارتودوکس عبارتند از کتاب مقدس و سنت.
- سنت به عنوان شاهرگ حیاتی از میان تاریخ کلیسا عبور کرده تلقی میشود.
معیارهای اعتقادی ارتودوکس
1-اعتقادنامۀ نیقیه – قسطنطنیه که غالبا در آداب عشای ربانی به کار میرود و زیر بنای ارتودوکس خواندهشده است.
2- تعاریف اعتقادی هفت شورای کلیسای جهان
-مهمترین اصل اعتقادی سنتی ارتودوکس آداب عشای ربانی است.
- الهیّات ارتودوکس مخلوطی است از مفاهیم کتاب مقدس با عقاید نو افلاطونی دربارۀ خدا، از یک طرف خدا وجود حقیقی و کمال مطلق است و از طرف دیگر خالق، خدای تاریخ و پدر خداوندگار، عیسای مسیح است.
-اصل تثلیث هسته مرکزی الهیّات ارتودوکس است. این اصل از کلیه شعائر دینی مهمتر است. اقانیم ثلاثه، جهان مرئی و نامرئی را آفریدهاند.
- محرک و علت اصلی آفرینش را اول خدا میدانند که او خداست موجودات دیگر در رحمت و جلال او شرکت نمایند.
-عالم مجردات را ترکیبی از فرشتگان میدانند.
- انسان را متعلق به هر دو جهان میدانند (انسان حلقۀ ارتباطی است بین این جهان و جهان دیگر)
- هستۀ مرکزی مسیح شناسی در ارتودوکس عبارت است از اصل اتحاد و طبیعت در یک شخص.
- اعتقاد به نجات توسط مسیح یا عقیدۀ فدیۀ آن توسعه چندانی ندارد. (نجات تنها رهایی از گناه به عنوان یک نیروی رهایی بخش از مرگ و فساد است.که برگرفته از الهیات یونانی است. و در مورد فدیه هم معتقدند که فدیه ای که بوسیلۀ مسیح صورت گرفت تنها به مصلوب شدن او مربوط نمیشود بلکه به سراسر زندگی او ارتباط دارد. از این طریق تجسم بود که خدا و انسان یکی شوند و عمل نجات ممکن شد. ارتودوکس معتقد است که فدیه تنها از مرگ مسیح بوجود نیانده بلکه بخاطر رستاخیز اوست.
- مریم عذرا دارای موقعیت خطیری است در کلیسای ارتودوکس.
- گناه کبیره در کلیسای ارتودوکس نقش مهمی ندارد.
-کلیسای ارتودوکس هیچ گونه تعلیمات تفضیلی دربارۀ فیض خدا ندارد.
- آنچه در کلیسای غرب تبرئه و تقدیس نامیده میشود، در کلیسای ارتودوکس«ملکوتیشدن انسان» نام دارد.
- کلیسای ارتودوکس برای اینکه انسان به رهایی و نجات برسد معتقد به «کلیسای درونی» و «کلیسای برونی» است.که کلیسای برونی که روی زمین است به دو دسته تقسیم میشود، روحانیون و افراد غیرروحانی. که وجود هر دو دسته برای موجودیت کلیسا ضروری است و رهبری کلیسا با حضرت عیسای مسیح است و به هیچ انسانی بستگی ندارد. و نمایندگان عیسای مسیح در کلیساهای فردی اسقفهای هستند که قیم و پیشوای روحانیاند و اقتدارات و اختیارات آنها از او سرچشمه میگیرد. اسقف برای کلیسا لازم و ضروری است. همانگونه که خورشید برای جهان طبیعت.
بر مبنای اصول اعتقادی ارتودوکس کلیسا از خطا مصون است و این صفت برای تمام کلیساها منطبق است.
-ارتودوکس توجۀ قابل ملاحظهایی به معاد دارد.
معتقد است که پس از مرگ روح مورد محاکمۀ موقت قرار نمیگیرد و در یک حالت برزخی واقع میشود. و در انتظار بازگشت به خداوندگار ما محاکمۀ نهایی میماند.
اعتقاد بر این است که مقدسان پس از مرگ مستقیماً به بهشت میروند و به حضور اقانیم ثلاثه میرسند.
-کلیسای ارتودکس برای تمامی مقدسان دعا میکند.
در عشای ربانی : کلیسای ارتودکس برای اجداد روحانی، پاتریارک ها، پیامبران ، حواریون، تبشیریها، شهدا و اعتراف کنندگان و بخصوص برای مریم عذرا و همچنین اموات مومن دعا میکنند.
-همه ی ارواح بعد از مرگ از عالم ارواح عبور می کنند و به دو جایگاه می روند : فردوس یا آغوش ابراهیم ، و ورطه یا زندان روح که بر آنها برای زندگی جاوید یا مرگ ابدی روحانی به آن وارد میشوند.
به همین خاطر دوران پس از مرگ ، نوعی برزخ تلقی شده است .
-تعدادی از الهیدانان ارتودوکس به اصل کیفر ابدی معترض هستند.معتقد به این نیستند که خدای خالق و رحمان راضی شود یک روح برای همیشه مورد لعنت باشد.
- ارتودوکس بر این باور است که مؤمن خالص میتواند برای کسانی که به موجب تعالیم جدی کلیسا محکوم به مرگ روحانی شده اند شفاعت کند.
شعائر دینی
شعائر دینی عبارتند از آدابی که به واسطۀ آنها فیض خدا از طریق نامرئی به انسان میرسد.
تعالیم ارتودوکس در این موضوع رمزی بودن شعایر را تاکید میکند.
-یوحنای مقدس دمشق ،مفسر کلاسیکی ارتودوکس، تنها دو شعائر را معرفی میکند.
1- تعمید (به ضمیمه تایید)2 - عشای ربانی
-بعد از شورای لیون ارتودوکس که با غرب تجدید روابط کرد , شعائر هفتگانۀ مقدس غرب را رسماً پذیرفت.
1- تعمید 2- اعتراف 3- توبه 4- عشای ربانی 5- انتصاب مقامات روحانی 6- ازدواج 7- تدهین کامل
1-تعمید
عبارت است از آیین وارد ساختن شخص به مسیحیّت که نتیجۀ آن تولد تازه برای تعمید گیرنده است. کسانی که میخواستند از تابعیّت کلیساهای دیگر به کیش ارتودوکس وارد شوند بایستی دوباره تعمید شوند زیرا عقیده داشتند که تعمید قبلی آنها معتبر نیست.
بوسیلۀ تعمید روح شر توسط کشیش، که سه بار در شخص داوطلب میدمد و به او نشان صلیب میدهد دور میشود.
2- تایید
تایید که «تدهین»یا «مهرکردن» هم نامیده میشود، بلافاصله بعد از تعمید انجام میشود، طبق تعلیم ارتودوکس ، عمل تدهین اعطای موهبتهای روح القدس را نشان میدهد و داوطلب را برای زندگی روحانی تقویت میکند.
کسانی که تایید میشوند اعضای پر و کامل کلیسای ارتودوکس هستند و برای شرکت در مراسم دینی دیگر پذیرفته میشوند.
در این مراسم از روغن تدهین استفاده میشود که از زیتون و مواد معطر دیگر تهیه میشود.
3- توبه
توبه یا اعتراف ، یکی از احکام کلیسای ارتودوکس است که باید پیش از پذیرش شخص برای شرکت در عشای ربانی اجرا شود . اعترافات باید در وسط سالن کلیسا عمومی در مقابل کشیش گفته شود. کشیش گاهی شخص توبه کننده را به دعا و روزه مکلف میکند و اینها وسیله برای تادیب آن هست نه جبران گناه.
4- عشای ربانی
نامهای دیگر آن «آئین مقدس» «قربانی»، «شا م خداوندگار» یا «مراسم یادبود آخرین شام عیسی» نام دارد.
اصل اعتقادی در مورد عشای ربانی در کلیسای ارتودوکس نشان از فداکاری واقعی است. تعدادی از پدران روحانی یونانی خاطر نشان میکنند که نان و شراب در عشای ربانی تنها نان و شراب نیستند که بدن و خون واقعی خداوندگار ما تبدیل میشود.
تعبیر «استحاله» تعبیر مورد پسندی است که از تقدیس یافتن نان و شراب در عشای ربانی به عمل میآید.
الهیّون در ارتودوکس معتقدند که بدن پر جلال مسیح که به آسمان صعودکردن در این مراسم حاضر میشود.
5- انتصاب
عبارت است از کسی را با تشریفات به مقام روحانی مسیح گماشتن به موجب عقیدۀ ارتودوکس سه منصب بزرگ روحانی وجود دارد. عبارتند از:
1-اسقف 2- کشیش 3- شماس(خادم کلیسا)
شماس برگزاری و ادارۀ شعایر را به عهده دارد.
کشیش دارای سِمت نظارت بر آنها ست.
اسقف عهدهدار انتخاب و انتصاب این افراد است.
6-ازدواج
کلیسای ارتودوکس ازدواج را به عنوان یکی از خدمات کلیسا یاد میکند. شماس و کشیش از ازدواج ممنوع نیستند اگر پیش از انتصاب ازدواج کرده باشند می توانند به زندگی با همسر ادامه دهند ولی بعد از انتصاب دیگر نمیتوانند ازدواج کنند، اسقف ها باید مجرد باشند.
7- تدهین
برای سالخوردگان و ناتوا نان مقدر شده و به مقتضای تعدد تلقین قابل تکرار است.
عبادت
پیروان کلیسای ارتودوکس مدعی هستند که کلیسای آنها می تواند تنها به وسیلۀ مراسم عبادیاش که پُری زندگی کلیسای آسمان و زمین را باهم متحد میکند شناخته شود.
ساختمان کلیسا از سه قسمت تشکیل شده:
1-مدخل یا هشتی
2-سکوی وعظ
3-درب وسط کلیسا که مخصوص روحانیان است که در آن محراب قرار دارد.
-تمثالهای مقدس نقش مهمی در عبادت ارتودوکس دارد.
-هرنوع مجسمه سازی ممنوع است و تنها نقاشی مجاز است.
-آداب دینی ارتودوکس به زبان بومی انجام میشود.
-در ارتودوکس دو نوع عبادت الهی وجود دارد. 1-اعلام اوقات شرعی 2-آداب دینی
-قلب حقیقی زندگی کلیسا، آداب دینی است.
-آیین دینی عشای ربانی به سه شکل است: 1- عشای ربانی یوحنا کریسستم مقدس 2- عشای ربانی باسیل مقدس 3- عشای ربانی پاپ گریگوری بزرگ.
-عبادت معروفی دارند به نام « مقدمۀ کوتاه » که نشان دهندۀ نزول خداوندگار ما با انجیل است.
- دعای «تری سیجن که کلمۀ مقدس توسط سرود خوانان کلیسا سه بار تکرار میشود( خدای مقدس – قدرت مقدس- جاودان مقدس).
-هرسال کلیسا جشن هایی به افتخار خداوندگار، مریم عذرا، و مقدسان برگزار می کند که بزرگترین عیدها، عید پاک است.
اساس نامه
در کلیسای ارتودوکس سه منصب روحانی وجود دارد.
1-اسقف
2-کشیش
3-شماس (اسقفها)
سر اسقفها و پاتریکها امتیازات روحانی بیشتری نسبت به سایر اسقفها ندارند بلکه تنها از نظر رتبه و اعمال قدرت بر آنها برتری دارند. پایینتر از سمت شماس رتبههای معین دیگری هم از قبیل زیر دست شماس، دربان، آوازه خوانها هستند که اهمیّت چندانی ندارند.
-راهبه ها سمت جداگانه ندارد.
-د ارتودوکس تعیین مناصب گوناگون روحانی بر اساس مراتب مختلف به عنوان قسمت ضروری از تشکیلات وجودی کلیسا به حساب می آید.
- مرجع عالی کلیسای ارتودوکس شورای جهانی است.
رهبانیت
سرچشمه رهبانیت از کلیسای شرقی است. و ارتباط مستحکم آن با زندگی کلیسایی در اثر اصلاحات عمیقی بود بوسیلۀ باسیل مقدس از قرن چهارم به بعد انجام شد، او در میان جمع بودن را جایگزین انزوا و گوشه نشینی کرد.
-ارتودوکس دارای هیچگونه مقرراتی دربارۀ رهبانیت نیست.
-در ارتودوکس رهبانیت به شکل انزواطلبی در کنار شکل جمعی آن پیش میرود.
-مهمترین مرکز رهبانی دیری است که در سال 963 در شبهجزیره «آتوس» بنا شد و بعدها رهبانیّت به انحطاط کشیده شد و ساکنان دیر دیگر در آن زندگی نکردند. جزیره آتوس را هماکنون «ویرانۀ با شکوه» مینامند.
فرقههای روسی
1-مؤمنان قدیمی 2- مسیحیان روحانی 3- پیروان انجیل
احساس بودن، تمایل به بیگانه و تحمل نکردن قدرتهای حاکم که بر مردم روسیه وجود داشت خود باعث بوجود آمدن این فرقهها شد.
1
-مؤمنان قدیمی
سر منشاء این فرقه را باید در تفرقه قرن هفدهم که عجیب ترین تفرقه در تاریخ کلیسا میباشد باید جستجو کرد. در طی چند قرن گذشته در کتابهای عبادی کلیسا اشتباهاتی رُخ داده بود. که سر اسقف «نیکن» ضمن اینکه این اصطلاحات را انجام داد تغییراتی هم در شعائر کلیسا بوجود آورد که این باعث بوجود آمدن اختلافاتی شد.
کشیشان محافظهکار و افراد غیر روحانی از کلیسا روگردان شدند، آنها پاتریک را به تغییر ایمان و با لقب «یهودای اسخریوطی دوم » به لو دادن مسیح متهم کردند، و آنها خود را «مؤمنانقدیمی» نامیدند و به کلیسای دولتی لقب «اعتزالی» دادند.
مؤمنان قدیم اظهار داشتند ریش و انسان قسمتی از تمثال خداوند است که با انسان آفریده شده است به همین خاطر ریش بلند میگذاشتند. در سال 1881 حکومت مؤمنانقدیمی را به عنوان یک جمعیّت مستقل به رسمیّت شناخته شد.
در دورۀ اعتزالی کلیسا به دو بخش 1- کلیسای کشیشدار 2-کلیسای فاقد کشیش تقسیم شد.
2-مسیحیان روحانی
این، نام جامعی است که بر گروهی از فرقه های فانی فی اللّه اطلاق میشود، این مردم متعصب، هم کلیسا و هم حکومت را مردود میشناختند و جهانبینی دوجانبۀ آنها و ریاضت شدید شان شباهت کاملی به «نستیسیزم» (یا عرفان مکتب نیمهفلسفی و نیمه دینی که پیش از مسیحیّت و در اوایل آن وجود داشت و علم را موجب آزادی بشر میدانست)، و ما نویت روزگار باستان دارد، آنها به دو گروه اصلی «شلاق زنان » و «اخته شدگان» تقسیم میشوند.
الف- فرقۀ شلاق زنان
این فرقه در قرن هفدهم توسط یک دهقان به نام «دانیلا» که ادعا می کرد خداست و از آسمان به زمین آمده، تأسیس شد. پیروان این فرقه از خوردن گوشت، سیبزمینی، پیاز اجتناب میکردند. و در جلساتشان برای رسیدن به نشئه رقصهایی میکردند و خود را با شلاق می زدند و کلمات بی معنا میگفتند و تشنجاتی که به آنها دست میداد که نشان از حضور روح القدس میدانستند و اعتقاد به معاد جسمانی را رد میکردند.
ب- فرقه اختهشدگان یا اسکوپتها
این گروه افراطی در ریاضت و نفس کُشی معروف بودند و عنوانی که انتخاب کردند عبارت بود از «گوسفندان سفید» یا «برادران مسیح». مؤسس این فرقه مرد روستایی بود به نام « سلیوانف» که خود را با آهن گداخته اخته کرد.
ج - پیروان انجیل
این گروه تحت نفوذ غرب بودند، دهقانان آلمانی که به جنوب روسیه مهاجرت کرده بودند عقاید لوتری را با خود به آنجا بردند، و یک جنبش احیاگر مذهبی بوجود آوردند. آنها کلمۀ آلمانی «اشتونده» به معنای ساعت تعیین شده برای قرائت انجیل، به« اشتوندیسم» معروف شدند.
تبلیغات کلیسای تعمیدی توسعه یافت و در حال حاضر کلیساهای تعمیدی نیرومند و قابل توجهی در روسیه وجود دارد.
کلیساهای شرقی
در قرون اخیر تاریخ، پدران روحانی تعدادی از کلیساهای شرقی به خاطر دلایل سیاسی و اعتقادی از کلیسای امپراتوری بیزانسی جدا شدند.کلیساهای ملی قدیمی پشت مرزهای امپراتوری ماندند و با مسیح شناسی ارتودوکس مغایرت داشتند و کلیساهای غربی کشورهای سوریه، ارمنستان، مصر، حبشه یعقوبی شدند، و درطی چند قرن اختلاف آنها در مفهوم اصول اعتقادی کاهش یافت و در حال حاضر آنها بیش از اینکه به تاریخ و سنت خود شناخته شوند به ارتودوکس نزدیکتر هستند.
-این کلیساها دارای استقلال داخلی هستند.
-کتب عبادی آنها به زبان بومی است.
این کلیساها به سه طریق درجه بندی میشوند.
1- از نظر شعائر دینی به ارمنی، نسطوری، انطاکی و قبطی
2- از نظر اصول اعتقادی به یعقوبی و نسطوری
3- از نظر زبانی که در آداب دینی آنها به کار میرود به ارمنی، قبطی، حبشی، سوری یا عربی.
کلیسای ارمنه
این کلیسا در طول تاریخ زیر سلطۀ ترکها بوده و در حوالی قرن پنجم یعقوبی شد و اصول اعتقادی خود را در اواسط قرن ششم از کلیسای بیزنتین جدا کرد. ریاست عالیۀ آن عنوان «کاتولیکوس» دارد و در «اچمیادزین» مستقر است. زبان رسمی آنها ارمنی است. شعائر آنها با کلیسای ارتودوکس مطابقت دارد.در ارمنستان سه میلیون پیرو دارد و پیروان این کلیسا در هند، روسیه، فلسطین و آمریکا زندگی میکنند.
کلیسای شرقی سوریه
-از نظر اعتقادی نسطوری هستند و خود را «مسیحایی » دارند و به «کلیسای آسوری » نامیده می شوند. ریشۀ آن به فارسی قدیم باز میگردد.
- از این کلیسا یک سلسله اصول مسیحیّت وارد اسلام شد، (البته این ادعا نادرست است چون اسلام تحت تأثیر هیچ مکتبی نبوده).
- رئیس عالی کلیسا باید مجرد باشد.
- از بکار بردن تمثالهای مقدس خودداری میکنند.
- عشای ربانی آنها «کالدایین» نام دارد.
- پیروان آن در ایران و عراق هستند.
کلیسای یعقوبی غربی سوریه
- این کلیسا بنام بنیانگذارش «راهب یعقوب بارادای» نامیده شده.
-پیرو اصول اعتقادی مونوفیزیت (یا یعقوبیها که معتقد بودند صفت الهی و انسانی مسیح سبب به وجود آمدن یک طبیعت شده است)هستند.
- حال شهرت خود را در برابر اسلام از دست داده اند.
- این کلیسا در سال 1599 تحت نفوذ پرتقالیها، مرجعیت کلیسای رم را پذیرفت.
- بعد از 60 سال دوباره به کلیسای یعقوبی پیوست.
- در حال حاضر با حفظ دستورها و مراسم عشای ربانی تحت نفوذ کلیسای پروتستان هستند.
کلیسای قبطی
-کلیسای قدیمی مصر است که ارتباط خود را با کلیسای قسطنطنیه حفظ کرد. به علت جفاهایی که به آنها میشد به اسلام گرایش پیدا کردند.
-زبان دینی آنها قبطی است که برای مردم غیر قابل درک است در صورتی که کتب مقدس و دعاها به زبان عربی قرائت میشود و به عقاید ارتودوکس نزدیک هستند.
کلیسای اتیوپی
- در نیمه قرن چهارم به یک کلیسای ملی تبدیل شد.
- در سال 1946 این کلیسا استقلال خود را از اسکندریه به دست آورد.
- و رسوم زندگی روحانی مسیحیان حبشه رنگ مذهب یهودی دارد.
- قبل از تعمید ختنه میکنند.
- قوانین پرهیز یهودیت را رعایت میکنند.
- هر ماه یک جشن بعنوان ولادت خداوندگار ما مسیح برگزار میکنند.
- سی سه جشن هم به افتخار مریم عذرا دارند.
- تعدد زوجات از نظر این کلیسا جایز است.
- زبان دینی این کلیسا حبشی است.